Η Καθαρή Δευτέρα σαν γιορτή, έχει ρίζες στην αρχαιότητα και τα κατ’αγρούς Διονύσια, ενώ ονομάστηκε αργότερα ”καθαρά” γιατί από το πρωί οι νοικοκυρές συνήθιζαν να καθαρίζουν τα σκεύη τους από τα μαγειρέματα της Αποκριάς και να ξεπετούν τα κρεατικά αποφάγια.
Το δε ”μενού” τη μέρα αυτή περιλαμβάνει αποκλειστικά τα ”κούλουμα”, λέξη που παράγεται από το λατινικό colum, και σημαίνει ”καθαρός”. Τα κούλουμα οφείλουν να είναι λιτά και νηστίσιμα, η άσπρη φασολάδα και η λαγάνα (άζυμο ψωμί) ξεχωρίζουν, ενώ συνηθίζονται και τα σαλατικά, ο ταραμάς και οι ελιές. Όπως και το πέταγμα του χαρταετού. Αυτά ισχύουν για τους πολλούς.
Σε κάποια μέρη της Ελλάδας, όμως, οι κάτοικοι έχουν και άλλες προετοιμασίες. Πολλές από αυτές είναι ιδιαίτερα πρωτότυπες και διασκεδαστικές, περνάνε κοινωνικά μηνύματα και συχνά προκαλούν συγκίνηση γιατί, ακόμα και μετά από δεκάδες χρόνια, πραγματοποιούνται με την ίδια φροντίδα και το ίδιο κέφι....
Ξάνθη
Ξεκινώντας από το βορά, σε διάφορα χωριά της Ξάνθης υπάρχουν αξιοπερίεργα έθιμα και γιορτές, όπως αυτό των Μουντζούρηδων, στον Πολύσιτο του δήμου Βιστωνίδας. Η προετοιμασία εκεί ξεκινάει το προηγούμενο βράδυ με την παρασκευή των εδεσμάτων από τις γυναίκες, το βράσιμο της παραδοσιακής φασολάδας και το ζύμωμα των λουκουμάδων, έτσι ώστε το επόμενo πρωί να είναι έτοιμα και να μοιραστούν, μαζί με άφθονο κρασί, στους παρευρισκόμενους.
Τους επισκέπτες που θα παρευρεθούν τους περιμένουν στις δύο εισόδους του οικισμού μεταμφιεσμένοι, όπου προσπαθούν να τους μουτζουρώσουν με την καπνιά που έχουν πάρει από τα καζάνια που έβρασε η φασολάδα, έτσι ώστε όλοι όσοι συμμετέχουν στην γιορτή να είναι μασκαρεμένοι.
Στη συνέχεια αναβιώνουν διάφορα έθιμα, όπως αυτό των καλόγερων, όπου οι κάτοικοι καλύπτουν το σώμα τους με δέρματα ζώων και κουδούνια (κάτι που συμβαίνει και στη Σκύρο), και γυρίζουν όλο το χωριό κάνοντας όσο το δυνατό περισσότερο θόρυβο για να ξορκίσουν το ”κακό”.
Άλλο έθιμο, που πραγματοποιείται στην Σταυρούπολη, είναι ”η Καμήλα”, κατά το οποίο μεταμφιεσμένοι Άραβες περιδιαβαίνουν το χωριό τραβώντας και διαλαλώντας την καμήλα τους με πειράγματα και σατιρικά στιχάκια. Ωστόσο, την ίδια μέρα σε διάφορα μέρη της Ξάνθης γίνονται και παρελάσεις με άρματα και μασκαρεμένους.
Βόνιτσα
Στη Βόνιτσα την Καθαρή Δευτέρα ζωντανεύει το έθιμο του ”Αχυρένιου Γληγοράκη”. Υπάρχουν πολλές απόψεις για την καταγωγή αυτού του εθίμου, η επικρατέστερη όμως θέλει τον Γληγοράκη ψαρά που απαρνήθηκε τη θάλασσα για να βρει την τύχη του στη στεριά. Η θάλασσα όμως τον εκδικήθηκε και τον έριξε στα ξένα και την εργατιά.
Οι σημερινοί ψαράδες της Βόνιτσας καταδικάζουν το Γληγοράκη με τον δικό τους τρόπο. Φτιάχνουν έναν αχυρένιο ψαρά, τον δένουν σε ένα γάιδαρο και τον περιδιαβάζουν στο χωριό με μοιρολόγια, θρήνους και άλλα σατιρικά ”βασανιστήρια”, καταλήγοντας στο Κοιμητήριο του ψαράδικου συνοικισμού. Όσο πλησιάζει το βράδυ, το γλέντι φουντώνει με τραγούδια και χορούς, ενώ ο κακόμοιρος ο Γληγοράκης ρίχνεται σε μία βάρκα στ’ανοιχτά και φλέγεται.
Θήβα
Η Θήβα από την άλλη τιμά την Καθαρή Δευτέρα με έναν Βλάχικο Γάμο με τα όλα του! Το έθιμο εδώ προέρχεται από το 1830 και την απελευθέρωση των βορειότερων περιοχών, απ’ όπου οι Βλάχοι κατέβηκαν νότια για να βρουν πιο εύφορη γη. Στη Θήβα παντρεύτηκαν με προξενιό γυναίκες, αυτό έγινε έθιμο, μετά παρωδία και έτσι στις μέρες μας ο γάμος πραγματοποιείται παραδοσιακά, με το ξύρισμα του γαμπρού και το στόλισμα της νύφης, που όμως είναι άντρας (!).
Ταυτόχρονα, οι παρευρισκόμενοι γιορτάζουν τα κούλουμα, πίνουν και τραγουδούν καυστικά τραγούδια για τη ζωή και την τρέχουσα επικαιρότητα.
Γαλαξίδι
Στο Γαλαξίδι συναντά κανείς άλλο ένα ζευγάρι γαμπρού και νύφης, αυτή τη φορά όμως τα πράγματα ξεφεύγουν από τον έλεγχο, αφού οι παρευρισκόμενοι δεν παίζουν με σερπαντίνες και χαρτοπόλεμο αλλά με ”αλευροπόλεμο”. Το έθιμο αυτό ξεκινά το 1801 και βρίσκει τις ρίζες του στην Τουρκοκρατία, όταν οι άνθρωποι γιόρταζαν τις Απόκριες χορεύοντας σε κύκλους ανδρών και γυναικών. Τότε φορούσαν μάσκες ή απλά έβαφαν το πρόσωπό τους με κάρβουνο. Στη συνέχεια προστέθηκε το αλεύρι, το λουλάκι και το βερνίκι παπουτσιών. Σήμερα, ο γαμπρός και η νύφη παρελαύνουν στην παραλία του Γαλαξιδίου και ο κόσμος τους ραίνει με αλεύρι και κάρβουνο, στη συνέχεια αλληλομουτζουρώνονται και διασκεδάζουν χορεύοντας.
Χίος
Στη Χίο σε χωριά όπως τα Μεστά και οι Όλυμποι αναβιώνει το έθιμο του ”Αγά”, απ’ όπου δεν γλιτώνει κανείς χωρίς να καταβάλει κάποιο πρόστιμο. Οι ρίζες και αυτού του εθίμου ανάγονται στην Τουρκοκρατία, περί το 1830-1840. Ο Αγάς λοιπόν ”εισβάλλει βίαια” στο χωριό με τους ακολούθους του (και τη συνοδεία βεγγαλικών και χαρτοπόλεμου), περνάει από τα σοκάκια και φτάνει στην πλατεία όπου παίρνει τη θέση του.
Ο κόσμος μαζεύεται τριγύρω και ξεκινάνε οι δίκες, με τον Αγά να καταδικάζει τους παρευρισκόμενους για χρηματικά, ιδιοκτησιακά αλλά και ερωτικά παραπτώματα! Η ποινή τους είναι η καταβολή ενός χρηματικού ποσού που καταλήγει στο ταμείο του Πολιτιστικού Συλλόγου του χωριού. Χαρακτηριστικά αυτού του εθίμου είναι το χιούμορ και τα πειράγματα, χωρίς βέβαια να παρεξηγείται κανείς.
Μαρία Πανάγου
